Γράφει η Αναστοπούλου Φιλίππα, Κλινική Ψυχολόγος
Το συναίσθημα της ενοχοποίησης στο πλαίσιο μιας σχέσης είναι αδικαιολόγητο και πλήρως κακοποιητικό με όποια μορφή εκδήλωσης του, καθ’ ότι υπονομεύουν την ψυχολογική και συναισθηματική ευημερία του ατόμου. Αυτό πραγματώνεται μέσω διαφόρων περιπτώσεων και τρόπων, αλλά ο κοινός παρονομαστής είναι η δημιουργία ενός περιβάλλοντος, στο οποίο ένα άτομο αισθάνεται συνεχώς υπαίτιο και ανασφαλή.
Ένας τρόπος εκδήλωσης του φαινομένου είναι μέσω της συνεχούς κριτικής και επικριτικών σχολίων που δέχεται το θύμα. Όταν ένα άτομο βιώνει την ενοχικότητα, εν τοις πράγμασι αναλαμβάνει την ευθύνη για κάθε πρόβλημα ή δυσλειτουργία της σχέσης και καταλήγει να επιτρέπει στον άλλον την επιβολή συνεχών απαιτήσεων και προσδοκιών προκαλώντας του αυξημένο στρες και άγχος.
Επίσης, η ενοχοποίηση εκδηλώνεται και μέσω της χρήσης ανεπαρκών ή υποτιμητικών λέξεων – εκφράσεων από τον έναν προς τον άλλον. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει ένα κλίμα, όπου ο ένας αισθάνεται ανεπαρκής και ανασφαλής, ενώ ο άλλος αναδεικνύεται σε αυθαίρετος και αυταρχικός. Έτσι, η ενοχοποίηση δύναται να είναι προϊόν μίας ανισόρροπης δύναμης στη σχέση, όπου ο ένας έχει τον έλεγχο και τον ισχυρό ρόλο, ενώ ο άλλος αισθάνεται υποταγμένος και ανίσχυρος.
Κατά συνέπεια, το εν λόγω συναίσθημα οδηγεί σε σοβαρές επιπτώσεις, όπως αύξηση του στρες και της ανησυχίας, χαμηλή αυτοεκτίμηση, ακόμη και κατάθλιψη. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε αυτήν τη δυναμική στις σχέσεις μας και να επιδιώξουμε υγιείς, αμοιβαία στηριζόμενες σχέσεις, βασισμένες στον σεβασμό, την επικοινωνία και την αμοιβαία κατανόηση.
Ειδικότερα, η χαμηλή αυτοεκτίμηση είναι μια κατάσταση, όπου ένα άτομο έχει μια αρνητική εικόνα για τον εαυτό του και δυσκολεύεται να αναγνωρίσει τις θετικές του πτυχές και τις ικανότητές του. Άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση τείνουν να αναζητούν επιβεβαιώσεις και έγκριση από άλλους και είναι πιο επιρρεπή σε αρνητικές αντιλήψεις για τον εαυτό τους. Αντιλαμβάνονται τα προβλήματα στη σχέση ως αποτέλεσμα των δικών τους αδυναμιών και ελλείψεων ανεξάρτητα από το πραγματικό αίτιο τους.
Αυτό δύναται να οδηγήσει σε μια συνεχή αίσθηση ενοχής και αυτοκατακρίσεων, ακόμη και όταν οι ενέργειες ή οι αντιδράσεις τους δεν είναι ο πραγματικός λόγος για τα προβλήματα στη σχέση. Τέτοιου είδους ενοχοποίηση μπορεί να είναι ακόμη πιο ενισχυμένη, εάν ο έτερος σύντροφος της σχέσης είναι επικριτικός ή απαιτητικός.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η ενοχοποίηση αυτή μπορεί να δημιουργήσει ένα ανισόρροπο δυναμικό στη σχέση, όπου ένα άτομο αναλαμβάνει υπερβολικά την ευθύνη για τις δυσκολίες και τις αντιφάσεις, ενώ ο άλλος απαλλάσσεται από την οποιαδήποτε ευθύνη.
Για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης είναι σημαντικό να επιδιώξουν τα άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση να αναπτύξουν μια πιο υγιή εικόνα του εαυτού τους, να επιδιώξουν την παροχή ψυχολογικής υποστήριξης και να εργαστούν προς την κατεύθυνση μιας ισορροπημένης σχέσης βασισμένης στον σεβασμό, την επικοινωνία και την αμοιβαία κατανόηση.
Τα ερεθίσματα που έχει κάποιος στο περιβάλλον του κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας επηρεάζουν καταλυτικά τον τρόπο αντίληψης και αντιμετώπισης των μελλοντικών σχέσεων του. Όταν η ενοχοποίηση είναι συνηθισμένη ή ακόμη και επιβεβλημένη στο περιβάλλον της οικογένειας και της κοινότητας κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του, δημιουργείται ένα πλαίσιο, όπου η ενοχή κυριαρχεί σε κάθε μορφή σχέσης.
Επιπρόσθετα, οι άνθρωποι που μεγαλώνουν σε τέτοιο περιβάλλον ενστερνίζονται ως τρόπο σκέψης ότι η ενοχή είναι ένας φυσιολογικός τρόπος αντίδρασης σε διάφορες καταστάσεις. Μπορεί να είναι ένας τρόπος ελέγχου ή διατήρησης της τάξης στο περιβάλλον τους, και επομένως, υιοθετούν αυτήν τη συμπεριφορά και στις δικές τους σχέσεις.
Επιπλέον, η ενοχοποίηση αποτελεί εργαλείο ελέγχου και εξουσίας στο περιβάλλον μιας οικογένειας ή μιας κοινότητας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι γονείς ή οι αρχές την χρησιμοποιούν ως μέσο πίεσης για τη συμπεριφορά ή τη συμμόρφωση των μελών της οικογένειας ή της κοινότητας. Ως εκ τούτου, άτομα που έχουν μεγαλώσει σε αυτό το είδος περιβάλλοντος αναπτύσσουν μια διάσταση, στην οποία η ενοχοποίηση γίνεται η φυσιολογική αντίληψη για τις σχέσεις και ουσιαστικά μόνιμα αυτά τα άτομα αυτοκατακρίνονται και αυτοενοχοποιούν για τα πάντα τους εαυτούς τους.
Συχνό φαινόμενο, επίσης, είναι τα κακοποιημένα άτομα να ενοχοποιούν τον εαυτό τους για οποιαδήποτε δημιουργηθείσα κατάσταση και τις περισσότερες φορές δεν συντρέχει ουδεμία πραγματική αιτία για όσα αναγκάζονται να βιώσουν. Ποτέ δεν έχουν ευθύνη τα κακοποιημένα άτομα για όσα βιώνουν!
Τα αίτια αυτής της κατάστασης ποικίλλουν. Σίγουρα, συνδυαστικά με το φαινόμενο της ενοχοποίησης διαπιστώνεται ως αιτία ότι οι κακοποιημένοι επιδιώκουν να βρουν την ευθύνη στον εαυτό τους, επειδή αμφιβάλλουν για την αξία τους ή πιστεύουν ότι είναι ανίκανοι να αντιμετωπίσουν την κατάσταση. Επίσης, ο κακοποιημένος σύντροφος έχει υιοθετήσει την άποψη του συντρόφου του ότι δηλαδή είναι ο μόνος υπεύθυνος για την κακοποίηση που υφίσταται.
Ακόμη, ο κακοποιημένος φοβάται τις επιπτώσεις που θα κληθεί να αντιμετωπίσει εάν αναγνωρίσει την κακοποίηση και την εξωτερικεύσει στον κακοποιητή, αφού αυτό δύναται να επιφέρει επιπλέον βία ή ακόμη και να θέσει σε κίνδυνο την ασφάλειά του. Επιπλέον, το θύμα ανησυχεί ότι η αναγνώριση της κακοποίησης θα οδηγήσει σε απομόνωση του από τον κύκλο των σχέσεων του ή σε απώλεια σημαντικών πόρων, όπως η οικία του, η οικονομική ασφάλεια.
Συμπερασματικά, το φαινόμενο της ενοχοποίησης είναι η συνηθισμένη αντίδραση σε περιστατικά καταπίεσης ή κακοποίησης στις σχέσεις και είναι δύσκολο για το κακοποιημένο θύμα να αντιμετωπίσει αυτήν την πραγματικότητα. Είναι μείζονος σημασίας να αναγνωριστεί ότι η κακοποίηση δεν είναι ποτέ δικαιολογημένη ή αποδεκτή και ότι κάθε άτομο αξίζει να ζει σε ένα περιβάλλον που το σέβεται και το υποστηρίζει χωρίς να αναγκάζεται να ανέχεται την παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων του, όπως το έννομο αγαθό της ζωής, της υγείας, της ανάπτυξης της προσωπικότητας.
Εν κατακλείδι ο ενοχικός άνθρωπος υπονομεύει τον ίδιο του τον εαυτό και την αυτοεκτίμησή του, υφίσταται συναισθηματικό άγχος και κατάθλιψη και αδυνατεί να διαμορφώσει μια ανεξάρτητη και υγιή σχέση. Οι κακοποιητές εκμεταλλεύονται πάντα τους ενοχικούς ανθρώπους και όλο αυτό αποτελεί εργαλείο εξουσίας και ελέγχου δημιουργώντας ένα περιβάλλον κακοποίησης και ανισότητας στη σχέση.
Για να αντιμετωπιστεί αυτή η παρεμβατικότητα δέον να επιχειρηθεί η αναγνώριση προτύπων συμπεριφοράς, που θα συμβάλλουν στην απαλοιφή της ενοχοποίησης. Ομοίως, να επιδιωχθεί η παροχή ψυχολογικής υποστήριξης και θεραπείας για την αντιμετώπιση μη αναστρέψιμων συνθηκών και εξίσου διερεύνηση και επούλωση των βαθύτερων αιτιών αυτής της συμπεριφοράς. Μόνο έτσι θα δομήσουμε υγιείς και ισότιμες σχέσεις βασισμένες στην αμοιβαία σεβαστική επικοινωνία και την αλληλοκατανόηση.
Πηγές :
https://doi.org/10.1037//0033-2909.115.2.243
https://doi.org/10.1027/1016-9040/a000096