Γράφει η Χριστιάννα Αντωνοπούλου Τεσσέρη, Φοιτήτρια κοινωνικής πολιτικής 

Πώς και γιατί μετράει η ψυχολογία του δικαστή και (ύστερα)των ενόρκων εν ώρα δίκης;

Όταν κάποιος σκέφτεται τον όρο «δικαστική απόφαση» φαντάζεται ότι είναι, είτε ένα άκρως αντικειμενικό-λογικό αποτέλεσμα είτε απλή εφαρμογή νόμου για το εκάστοτε αδίκημα,σύμφωνα με την βαρύτητα και την σοβαρότητά του.Ρεαλιστικά όμως μιλώντας, ο κάθε δικαστής και ένορκος είναι άνθρωπος με συναισθήματα, δικές του αρχές, διαφορετικές ηθικές αξίες και εμπειρίες ζωής οι οποίες τον διακατέχουν.Η ψυχολογία της δικαστικής απόφασης προσπαθεί να καταλάβει και να εξηγήσει πώς σκέφτονται,τί λαμβάνουν υπόψη και πώς εν τέλη κρίνουν όλοι εκείνοι,(έγκριτοι ή και μη),που ανήκουν στο δικαστικό σώμα και χειρίζονται την Δικαιοσύνη.

Τι βλέπουμε,σε θεωρητικό επίπεδο;

Α.Διπλό σύστημα:

Αρχικά,,σύμφωνα με την νομική επιστήμη εντοπίζουμε ένα διπλό σύστημα σκέψης (Dual-process).Η διαδικασία λήψης αποφάσεων, φαίνεται να εξηγείται ως μία μορφή διαμάχης της «γρήγορης», επιφανειακής,- και ίσως επιπόλαιης -, επεξεργασίας των πληροφοριών σε μια δίκη(1ο Σύστημα), έναντι στη «σταδιακή» και λεπτομερειακή κριτική των λεγομένων του κατήγορου και του κατηγορουμένου (2ο Σύστημα).Παρατηρούμε ότι και τα δύο αξιοποιούνται από τους δικαστές και τους ενόρκους, όμως το πρώτο τείνει να υπερισχύει κυρίως σε συνθήκες έλλειψης χρόνου,ύπαρξης πιέσεων και μεγάλου φόρτου εργασίας.Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι αποφάσεις βασίζονται σε ευρετικούς  κανόνες (heuristics) – δηλαδή απλοποιημένους νοητικούς μηχανισμούς που βοηθούν στη γρήγορη, αλλά όχι πάντα ακριβή, εκτίμηση των στοιχείων.(βλ: Tversky & Kahneman και εφαρμοσμένη νομική σκέψη).

Β. Ένορκοι:

Μια συνηθισμένη τακτική που ακολουθούν οι πολίτες-ένορκοι είναι το λεγόμενο «Story Model» (Hastie). Σύμφωνα με αυτό, οι ένορκοι φτιάχνουν στο μυαλό τους μια ιστορία με αρχή, μέση και τέλος για να κατανοήσουν πιο εύκολα τα γεγονότα της δίκης. Έτσι, τείνουν να πιστεύουν περισσότερο εκείνες τις εκδοχές που, κατά τη δική τους κρίση, «ταιριάζουν» καλύτερα με την υπόθεση. Η τελική τους απόφαση, λοιπόν, επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από το πόσο πειστικό και λογικό ακούγεται το κάθε αφήγημα.

Το ψυχολογικό κομμάτι του ρόλου των ενόρκων είναι ιδιαίτερα σημαντικό, ειδικά επειδή πρόκειται για απλούς πολίτες χωρίς νομικές γνώσεις. Είναι φυσιολογικό να επηρεάζονται από τον συναισθηματικό λόγο, την εμφάνιση ή ακόμη και τη γλώσσα του σώματος του κατηγορουμένου ή του θύματος. Επίσης, συχνά επηρεάζονται από τα επικοινωνιακά τεχνάσματα των δικηγόρων, τις υπερβολές και τις συναισθηματικές εκκλήσεις, που μπορεί να δημιουργήσουν λανθασμένες εντυπώσεις ή και σύγχυση σχετικά με το ποιος είναι το θύμα και ποιος ο θύτης.

Επιπλέον, μέσα στη «μικρή κοινωνία» των ενόρκων αναπτύσσονται σχέσεις εξουσίας και επιρροής. Κάποιοι ένορκοι είναι πιο δυναμικοί και πειστικοί, οπότε επηρεάζουν περισσότερο τους υπόλοιπους. Αυτά τα άτομα, που λειτουργούν σαν «αρχηγοί» μέσα στην ομάδα, μπορεί να ασκούν πίεση (peer pressure) στους άλλους μέσω της στάσης ή του λόγου τους.
Έτσι, η γνώμη του πιο δυναμικού ενόρκου μπορεί να επιβληθεί στους υπόλοιπους, οδηγώντας σε υπακοή (obedience) και περιορίζοντας τη διαφωνία ή την ελεύθερη σκέψη (groupthink) των μελών του σώματος.

 

Οι δικαστές και οι ανθρώπινοι παράγοντες

Έρευνες (π.χ. Rachlinski & Wistrich) δείχνουν ότι, όσο έμπειροι κι αν είναι οι δικαστές, δεν παύουν να είναι άνθρωποι και μπορούν να κάνουν λάθη στην αξιολόγηση των στοιχείων. Συχνά επηρεάζονται, έστω και ασυνείδητα, από τον τρόπο ή τη σειρά παρουσίασης των αποδείξεων από δικηγόρους ή μάρτυρες.

Επιπλέον, η κόπωση, το στρες και η πίεση —ιδίως σε μακροχρόνιες δίκες— μπορεί να οδηγήσουν σε αυστηρότερες αποφάσεις. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η έρευνα των Danziger et al. (2011), που έδειξε πως επιτροπές αποφυλάκισης κρατουμένων έδιναν πολύ λιγότερες θετικές αποφάσεις όσο πλησίαζε το διάλειμμά τους. Μετά το φαγητό, τα ποσοστά αποδοχής αυξάνονταν ξανά. Αυτό φανερώνει ότι ακόμη και η πείνα ή η κούραση μπορούν να επηρεάσουν την κρίση ενός δικαστή.

 

Οι «Τηλε-Δίκες» και ο ρόλος των ΜΜΕ

Στη σύγχρονη εποχή, όπου η πληροφορία κυκλοφορεί αδιάκοπα, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης συχνά “δικάζουν” υποθέσεις πριν καν φτάσουν στο δικαστήριο.
Εκπομπές, ιστοσελίδες και μέσα κοινωνικής δικτύωσης δημιουργούν προδικαστικό κλίμα, παραβιάζοντας το τεκμήριο αθωότητας. Οι υπερβολικοί τίτλοι και οι συνεχείς αναλύσεις οδηγούν το κοινό να σχηματίζει άποψη βασισμένη σε αποσπασματικές πληροφορίες.

Αυτό το φαινόμενο, γνωστό ως “trial by media”, μπορεί να επηρεάσει έμμεσα δικαστές και ενόρκους, οι οποίοι γνωρίζουν ότι οι αποφάσεις τους θα κριθούν δημόσια. Παράλληλα, η συνεχής αναπαραγωγή μιας υπόθεσης στα ΜΜΕ συχνά προκαλεί δευτερογενή ψυχολογική επιβάρυνση στα εμπλεκόμενα πρόσωπα, που αισθάνονται έκθεση και αναβιώνουν το τραύμα τους.

 

Συμπεράσματα

Η κατανόηση της ανθρώπινης πλευράς δικαστών και ενόρκων δεν μειώνει τη δικαιοσύνη — την ενισχύει.
Η ουσιαστικότερη εκπαίδευση και ψυχολογική υποστήριξη των λειτουργών της δικαιοσύνης, σε συνδυασμό με υπεύθυνη στάση των ΜΜΕ, μπορούν να συμβάλλουν σε ένα πιο δίκαιο και ισορροπημένο σύστημα απονομής δικαιοσύνης.

 

 

 

Πηγές:

Guthrie,C.,Rachlinski,J.J., & Wistrich,A.J. (2002).Judging by Heuristic: Cognitive Illusions in Judicial Decision Making.Judicature.

Hastie,R.,Penrod,S. D., & Pennington,N. (1983).Inside the Jury : The Psychology of Juror Decision Making.Harvard University Press.

Bornstein,B.H. (2011).Jury Decision Making :Implications For and From Psychology 

Surette,R. (2015) .Media,Crime ,and Criminal Justice :Images,Realities ,and Policies (5th ed).

Καρακώστας Γιάννης Κ. Το Δίκαιο των ΜΜΕ (2012) -Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη