Φλωρεντία Ιεροδιακόνου-Τσιμπίδη, Απόφοιτη Ψυχολογίας, Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Δικαστικής Ψυχολογίας
Εξελικτικά, η δημιουργία κοινωνιών από τον άνθρωπο αποσκοπούσε στην προστασία από εξωτερικούς κινδύνους. Το κεντρικό, ωστόσο, ερώτημα παραμένει: Τι συμβαίνει όταν η απειλή προέρχεται από το ίδιο το είδος, εντός του κοινωνικού σχηματισμού; Η ανθρωποκτονία, η αφαίρεση ανθρώπινης ζωής από άλλο άνθρωπο, αποτελεί το σοβαρότερο έγκλημα και ρυθμίζεται στο άρθρο 299 του Ποινικού Κώδικα (Π.Κ.), ενώ η ζωή προστατεύεται συνταγματικά (άρθρο 5 παρ. 2).
Η Νομική Διάκριση και οι Μορφές Υπαιτιότητας
Στο Ελληνικό Δίκαιο, η ανθρωποκτονία διακρίνεται πρωτίστως με βάση την πρόθεση. Η πράξη εκ προθέσεως τιμωρείται με ισόβια κάθειρξη, ενώ η τέλεση εν βρασμώ ψυχικής ορμής επισύρει ποινή πρόσκαιρης κάθειρξης. Η πράξη μπορεί να τελεστεί είτε με ενεργό ενέργεια είτε μέσω παράλειψης, δηλαδή της αποστέρησης μιας ωφέλιμης ενέργειας για το θύμα. Η παράλειψη αυτή συνδέεται με τον δόλο, ο οποίος μπορεί να είναι άμεσος (όταν ο δράστης επιδιώκει το αποτέλεσμα) ή ενδεχόμενος (όταν αποδέχεται ως πιθανή συνέπεια τον θάνατο). Εγκληματολογικά, η διάκριση συμπληρώνεται με βάση την προμελέτη: η δολοφονία εν ψυχρώ είναι σχεδιασμένη, ενώ η εν βρασμώ τελείται υπό έντονη συναισθηματική φόρτιση χωρίς σχεδιασμό.
Τα Καίρια Κίνητρα και οι Τύποι Δραστών
Οι αιτίες της ανθρωποκτονίας είναι πολύπλοκες, αντλώντας από ψυχοκοινωνικές θεωρίες που εστιάζουν στα παιδικά τραύματα και τις κοινωνικές ανισότητες (Durkheim, Marx). Τα βασικά κίνητρα συνοψίζονται ως εξής:
- Προσωπικό/Συναισθηματικό: Απόρροια διαπροσωπικής έντασης ή διαφωνίας.
- Ερωτομανία: Πηγάζει από την εμμονή του δράστη προς το θύμα, συχνά ως απάντηση στην απόρριψη ή στην απώλεια της φαντασιωτικής ταύτισης.
- Οικιακή Βία: Προκύπτει από την κλιμάκωση της βίας στο οικογενειακό περιβάλλον.
- Οικονομικό/Εξάρτηση: Κίνητρο η εξασφάλιση χρημάτων, κυρίως λόγω εξάρτησης από ουσίες ή τζόγο.
- Εγκλήματα Τιμής, Αποσιώπησης ή Ξεκαθαρίσματα Λογαριασμών (Οργανωμένο Έγκλημα).
Ως προς τους δράστες, διακρίνονται σε κατά συρροή (Mass Killers) (πολλά θύματα σε μία στιγμή) και κατ’ εξακολούθηση (Serial Killers) (πολλά θύματα με ενδιάμεσες περιόδους ηρεμίας). Επίσης, ταξινομούνται σε Οργανωμένους (υψηλός δείκτης νοημοσύνης, λεπτομερής σχεδιασμός) και Μη Οργανωμένους (τυχαία δράση, χαμηλός έλεγχος).
Παράγοντες Κινδύνου και ο Ρόλος των Ουσιών
Η διάπραξη ανθρωποκτονίας συσχετίζεται με μια σειρά παραγόντων κινδύνου που δρουν αθροιστικά, όπως το φύλο, η μη λειτουργική οικογενειακή σύνδεση και το χαμηλό βιωτικό επίπεδο.
Ιδιαίτερα κρίσιμος είναι ο ρόλος του αλκοόλ και των ναρκωτικών ουσιών. Η βαριά χρήση συνδέεται με κοινωνική απομόνωση, ιστορικό κακοποίησης και αυξημένη παρορμητικότητα. Το αλκοόλ είναι παρόν σε μεγάλο ποσοστό των υποθέσεων ανθρωποκτονίας, ειδικά σε αυτές που αφορούν γνωστούς ή συντρόφους. Τα ναρκωτικά λειτουργούν ως αιτία, είτε μέσω της ψυχοφαρμακολογικής τους επίδρασης (μείωση ελέγχου) είτε ως κίνητρο για την εύρεση χρημάτων, οδηγώντας τον δράστη σε παραβατικές πράξεις.
Επιδημιολογία της Ανθρωποκτονίας
Ως προς την επιδημιολογία, η ανθρωποκτονία κατατάσσεται μεταξύ των σημαντικότερων αιτιών απώλειας ζωής παγκοσμίως, φτάνοντας, για παράδειγμα, να είναι ο τρίτος συχνότερος λόγος θανάτου στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ενώ στην Ελλάδα τα δηλωμένα ποσοστά είναι συγκριτικά χαμηλότερα, είναι κρίσιμο να ληφθεί υπόψη ο σκοτεινός αριθμός εγκληματικότητας, δηλαδή ο μη δηλωμένος αριθμός εγκλημάτων. Τα επίσημα στατιστικά προέρχονται κυρίως από τα αρχεία της αστυνομίας, πράγμα που υποδηλώνει ότι το πραγματικό μέγεθος του φαινομένου είναι πιθανότατα αυξημένο σε σχέση με τα επίσημα στοιχεία, καθιστώντας την ανθρωποκτονία ένα ζήτημα που απαιτεί συνεχή παρακολούθηση και ανάλυση της πραγματικής της εξάπλωσης στον πληθυσμό.
Συμπεράσματα
Συνοψίζοντας, η ανθρωποκτονία, ως η υπέρτατη εκδήλωση της ενδοκοινωνικής βίας, αποτελεί ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο που υπερβαίνει τη στενή νομική του διάσταση. Ενώ το Ελληνικό Δίκαιο (Άρθρο 299 Π.Κ.) θέτει τις σαφείς διαχωριστικές γραμμές της πρόθεσης και του εν βρασμώ, η εγκληματολογική και κοινωνιολογική ανάλυση αποκαλύπτει ένα πλέγμα ψυχοκοινωνικών τραυμάτων, κοινωνικών ανισοτήτων και βιολογικών/συμπεριφορικών παραγόντων (όπως η χρήση ουσιών) που αλληλεπιδρούν και οδηγούν στην εγκληματική πράξη. Η κατανόηση των κινήτρων (από την ερωτομανία μέχρι τα οικονομικά) και των τύπων δραστών (από τους οργανωμένους serial killers μέχρι τους μη οργανωμένους) είναι απαραίτητη όχι μόνο για την επιβολή της ποινής, αλλά κυρίως για τη χάραξη αποτελεσματικών στρατηγικών πρόληψης και την αντιμετώπιση της κοινωνικής και ατομικής παθογένειας που γεννά το «θηρίο» εντός της κοινωνίας. Η τελική πρόκληση παραμένει η προστασία της ζωής, όχι μόνο μέσω της καταστολής, αλλά μέσω της άρσης των συνθηκών που οδηγούν στη διάπραξη του υπέρτατου εγκλήματος.
Πηγές:
Brookman, F. Maguire, E. & Maguire, M. (2017). The Handbook Of Homicide. Wiley Blackwell: UK.
Bont, R., Groshkova, T., Cunningham, A. & Liem, M. (2018). Drug-related homicide in Europe- First review of data and sources. Elsevier: UK. Doi: 10.1016/j.drugpo.2018.03.006.
Botelho, M. & Goncalves, R. (2015). Why do people kill? A critical review of the literature on factors associated with homicide. Elsevier: UK. Doi: 10.1016/j.avb.2015.11.001.
Canter, D. (2004). An empirical test of Holmes and Holmes serial murder typology. Criminal justice and Behavior, 31 (4). pp. 489-515.
Eriksson, L.,Bryant , S., McPhedran, S., Mazerolle, P. & Wortley, R. (2021). Alcohol and drug problems among Australian homicide offenders. Wiley Online Library. Doi: 10.1111/add.15169.
Hockin, S., Rogers, M. & Pridemore, W. (2017). Population-level alcohol consumption and national homicide rates. European Journal of Criminology 10-18. Doi: 10.1177/1477370817731042.
Howl, B., Wiley, S., Wiebe, D., Culyba, A., Drake, R. & Branas, C. (2017). Association of Drug and Alcohol Use With Adolescent Firearm
Homicide at Individual, Family, and Neighborhood Levels. Jama Internal Medicine. Doi: 10.1001/jamainternmed.2016.8180.
Innes, B. (2004). To προφίλ του εγκληματικού νου. Πως η σκιαγράφηση του προφίλ ενός κακοποιού συμβάλλει στην διαλεύκανση των εγκλημάτων. Κοχλίας: Αθήνα.
Lira, Μ., Xuan, Ζ., Coleman, S., Swahn, M., Heeren, T. & Naimi, T. (2019). Alcohol Policies and Alcohol Involvement in Intimate Partner Homicide in the U.S. Elsevier, 2019;57(2):172−179.
Maté, G. (2019). Hold On To Your Kids Why Parents Need To Matter More Than Peers.Vermillion: UK.
Miles, S. (2016). Serial Killers and Criminal Profiling Notes to help with Profiling Project.
Naimi, T., Xuan, Z., Coleman, S., Lira, M., Hadland, S., Cooper, S., Heeren, T. & Swahn, M. (2017). Alcohol Policies and Alcohol-Involved Homicide
Victimization in the United States. Journal Of Studies On Alcohol and Drugs: USA.
Rosenfeld, R., Roth, R. & Wallman, J. (2021). Homicide and the Opioid Epidemic: A Longitudinal Analysis. Sage Journals: USA.
Αποστολόπουλος, Α. (2018). Συσχέτιση Κατανομής Διαταραχών Προσωπικότητας και Είδους Διαπραχθέντων Εγκλημάτων σε Πληθυσμούς Αρρένων Κρατουμένων (Διδακτορική Διατριβή). Εθνικό και Καποδιστριακό Ίδρυμα, Ιατρική Σχολή: Αθήνα.
Παπαδογούλα, Δ. (2013). Η ανθρωποκτονία εκ προθέσεως τις τελευταίες δεκαετίες από τη σκοπιά της εγκληματολογίας και της κοινωνιολογίας του δικαίου (Μεταπτυχιακή Εργασία). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Νομικών, Οικονομικών, Πολιτικών Επιστημών: Θεσσαλονίκη.
Σταθακοπούλου, Χ. (2016). Η ανθρωποκτονία στη σύγχρονη Ελλάδα και η κατηγοριοποίηση της βάσει των κινήτρων των δραστών της. Μια μελέτη δικαστικών αποφάσεων της περιόδου 2005-2015 (Μεταπτυχιακή Εργασία). Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Κοινωνιολογίας: Αθήνα.