Γράφει η Στυλιανή Παταβούκα, Φοιτήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας 

 

Τι είναι η κοινωνική αναπαράσταση;

Στη ζωή μας έχουμε έναν συγκεκριμένο τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τα πράγματα και τα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας, ανάλογα με τον χαρακτήρα μας και την κοινωνία στην οποία ζούμε. Έτσι, δημιουργούμε συγκεκριμένες εικόνες και αναπαραστάσεις, μέσα από τις οποίες διαμορφώνουμε την κατανόησή μας για το τι σημαίνει «άνθρωπος», «γυναίκα», «άνδρας» και ποιες συμπεριφορές ή επιτελέσεις προσδιορίζουν τον κοινωνικό ρόλο κάθε φύλου.

Ωστόσο, πριν καταλήξουμε στο τι είναι «γυναίκα», «άνδρας», «θύμα» ή «θύτης», πρέπει να αναρωτηθούμε: ποια είναι η αναπαράσταση που διαμορφώνει αυτόν τον συλλογισμό και από πού προέρχεται;

Σύμφωνα με ορισμένους θεωρητικούς, η κοινωνική αναπαράσταση είναι κοινωνικά κατασκευασμένη∙ δηλαδή, τη δημιουργεί η ίδια η κοινωνία μέσα από τους ανθρώπους της.

 

Τι είναι κοινωνική κατασκευή;

Κοινωνική κατασκευή είναι ένα κοινωνικό δημιούργημα, το οποίο βασίζεται σε ιδεολογίες, πολιτισμικά και κοινωνικά στοιχεία. Οι άνθρωποι, στηριζόμενοι στις εμπειρίες, τα βιώματα και τα περιστατικά της ζωής τους, διαμορφώνουν συγκεκριμένες εικόνες και μέσα από αυτές ερμηνεύουν τον κόσμο.

Ωστόσο, το φαινόμενο αυτό αναπτύσσεται μέσα σε συγκεκριμένο χρόνο, τόπο, πολιτισμό και ιστορική συγκυρία.

 

Παράδειγμα σκέψης

Ας φανταστούμε έναν άνθρωπο του 18ου αιώνα που στοχάζεται για τη θηλυκότητά του.

Την εποχή εκείνη, η θηλυκότητα αποδιδόταν μέσα από χαρακτηριστικά όπως η ταπεινότητα, η υπακοή και η αφοσίωση στην οικιακή σφαίρα, μακριά από την εργασία και τη δημόσια ζωή.

Αντίθετα, στον 21ο αιώνα, η θηλυκότητα συνδέεται με τη δυναμικότητα, το θάρρος, την αυτονομία στις επιλογές, το δικαίωμα στην εργασία, τη συμμετοχή στα κοινά και την ισότιμη αντιμετώπιση με τον άνδρα.

 

Ανάλυση παραδείγματος

Στο παραπάνω παράδειγμα επιχειρώ να δείξω την κοινωνική διαφοροποίηση της πραγμάτωσης μιας ιδιότητας μέσα στο πέρασμα του χρόνου.
Μέσα από αυτή τη διαφοροποίηση διαπιστώνουμε πως η έννοια της θηλυκότητας είναι ρευστή και διαρκώς αναπλασσόμενη, μεταβαλλόμενη καθώς προστίθενται ή αφαιρούνται κοινωνικές «επιτελέσεις» που τη συγκροτούν.

 

Η κοινωνική κατασκευή του «θύματος»

Μέσα από την κοινωνική κατασκευή των εννοιών ανάλογα με την ιστορική και κοινωνική περίοδο, θέλησα να αναφερθώ στην έννοια του θύματος, η οποία αποτελεί μια ιδιαίτερα σημαντική αναλυτική κατηγορία στην επιστήμη της Εγκληματολογίας.

Χρησιμοποιώ τον όρο αναλυτική γιατί δεν περιγράφει απλώς, αλλά αναπτύσσεται, μεταβάλλεται και επαναπροσδιορίζεται από τα ίδια τα δρώντα υποκείμενα.

 

Ορισμοί

Στενός ορισμός (ΟΗΕ / νομικός):
Θύμα θεωρείται κάθε άτομο –ατομικό, συλλογικό, νομικό ή φυσικό– που έχει υποστεί βλάβη (οικονομική, ψυχική, σωματική ή προσβολή βασικών δικαιωμάτων) εξαιτίας παραβιάσεων νόμων ή καταχρήσεων εξουσίας.

Ευρύτερος εγκληματολογικός ορισμός:
Περιλαμβάνει όλα τα παραπάνω, δίνοντας όμως έμφαση στην παραβίαση των ανθρωπίνων και πνευματικών δικαιωμάτων, δηλαδή στο ίδιο το έγκλημα ως κοινωνικό φαινόμενο.

 

Αντίληψη και κοινωνική αναπαράσταση του θύματος

Το θύμα, σε όλες τις περιπτώσεις, έχει υποστεί βλάβη – σωματική, ηθική, υλική ή ψυχολογική. Βρίσκεται, επομένως, σε μειονεκτική θέση και αναζητά δικαίωση και υποστήριξη μέσα από το σύστημα απονομής ποινικής δικαιοσύνης.

Ωστόσο, η κοινωνική αναπαράσταση παίζει καθοριστικό ρόλο στο πώς αντιλαμβανόμαστε ένα θύμα. Αναρωτιέμαι: ποια είναι η πρώτη μας σκέψη όταν ακούμε τη λέξη «θύμα»;

Η απάντηση σε αυτό αποκαλύπτει πολλά για τις κοινωνικές μας προσδοκίες σχετικά με το πώς «πρέπει» να αντιδρά ένας άνθρωπος που έχει υποστεί ψυχικό, σωματικό ή υλικό τραύμα.

Όμως, τα πραγματικά θύματα δεν αντιπροσωπεύουν πάντα αυτές τις κοινωνικές αναπαραστάσεις. Αντιθέτως, οι εμπειρίες τους δείχνουν την πολυπλοκότητα και την ποικιλία των μορφών που μπορεί να πάρει η θυματοποίηση – ανάλογα με τον χαρακτήρα, το είδος του εγκλήματος και το προσωπικό υπόβαθρο του κάθε ατόμου.

Επιπλέον, οι κοινωνικές αντιλήψεις για το ποιος μπορεί να είναι θύμα δεν είναι ποτέ σταθερές. Μπορούν να αποτυπώσουν μόνο ένα μέρος της πραγματικότητας – ίσως τη συχνότερη εκδοχή της, όχι όμως την αληθινή, πλήρη αλήθεια.

Τα ίδια τα θύματα, μέσα από τη φωνή και την εμπειρία τους, αποδεικνύουν ότι υπάρχουν εγκλήματα βιασμού τόσο εις βάρος γυναικών όσο και εις βάρος ανδρών.

 

Συμπέρασμα – τροφή για σκέψη

Ένα βασικό συμπέρασμα είναι η πολυπλοκότητα και η ρευστότητα της κοινωνικής πραγματικότητας. Όλα αλλάζουν. Οι άνθρωποι προσαρμόζονται στις νέες συνθήκες, και μαζί τους αλλάζει και η έννοια του θύματος.

Αλλάζουν τα εγκλήματα, οι τρόποι τέλεσής τους, τα υποκείμενα που εμπλέκονται, το περιεχόμενο και η μορφή της βίας. Αλλάζει ο δράστης και, παράλληλα, αλλάζει και το θύμα – ο τρόπος που αντιδρά, που δρα, που αντιμετωπίζει την πραγματικότητά του.

Είναι, επομένως, ουσιαστικό να ακούμε, να δεχόμαστε και να κατανοούμε. Όταν κάποιος είναι θύμα, χρειάζεται στήριξη και αναγνώριση, όχι επαναθυματοποίηση.

Οι δυσκολίες κατανόησης του ρόλου και της ιδιότητας του θύματος οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στη δυναμική της κοινωνίας και στην κοινωνική αναπροσαρμογή, η οποία δεν είναι πάντοτε άμεσα αντιληπτή ή εύκολα αποδεκτή από όλους μας.

 

Βιβλιογραφία: 

Β.ΒΛΑΧΟΥ ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΘΥΜΑ. ΝΟΜΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

https://eige.europa.eu/publications-resources/thesaurus/terms/1141?language_content_entity=el