Γράφει η Φουλούλη Στέλλα, Ψυχολόγος – Eκπαιδευόμενη Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια
Η τέχνη, σε όλες τις εποχές της ανθρώπινης ιστορίας, υπήρξε αδιαμφισβήτητα ένα ισχυρό μέσο έκφρασης, αφύπνισης και κοινωνικής αλλαγής. Αποδίδει φωνή σε όσους στερούνται δημόσιου λόγου, δίνοντας μορφή στα συναισθήματα, τις αγωνίες και τα οράματα κοινωνικών ομάδων που βιώνουν καταπίεση ή περιθωριοποίηση. Από τη ζωγραφική και την ποίηση, μέχρι τη μουσική, το θέατρο και τον κινηματογράφο, η τέχνη προκαλεί, ενοχλεί, αφυπνίζει. Συχνά αμφισβητεί τα κατεστημένα, σατιρίζει την εξουσία και αποκαλύπτει αλήθειες τις οποίες η επίσημη αφήγηση επιχειρεί να αποσιωπήσει.
Από τα έργα του Μπέρτολτ Μπρεχτ και του Πάμπλο Πικάσο (όπως η Guernica), μέχρι το πολιτικό θέατρο και τη σύγχρονη street art (με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις τοιχογραφίες του Banksy), η τέχνη λειτουργεί ως καθρέφτης της κοινωνικής αδικίας. Ιδιαίτερα σε περιόδους αναταραχής ή κοινωνικών κινημάτων —όπως η Ελληνική Επανάσταση του 1821, οι αγώνες για πολιτικά δικαιώματα στις ΗΠΑ, οι φοιτητικές εξεγέρσεις του 1968— η τέχνη έχει αποδειχθεί καταλυτική στη συγκρότηση συλλογικής ταυτότητας, ενώνοντας ανθρώπους γύρω από κοινές αξίες και οράματα.
Πέραν της αισθητικής της διάστασης, η τέχνη αποτελεί μία ιδιαίτερη και πολυδιάστατη μορφή αντίστασης. Ακόμη και σε συνθήκες σκληρής λογοκρισίας, βρίσκει τρόπους να «μιλήσει» μέσα από σύμβολα, αλληγορίες και υπαινιγμούς — όπως συνέβη με τη λογοτεχνία της αντίστασης κατά τη διάρκεια δικτατορικών καθεστώτων. Ωστόσο, η τέχνη ως φορέας επαναστατικού λόγου δεν λειτουργεί πάντα άμεσα ή θεαματικά· συχνά η επίδρασή της είναι υπόγεια και εξελικτική, προετοιμάζοντας το έδαφος για κοινωνική αλλαγή, χωρίς να την επιβάλλει μετωπικά. Η δύναμή της έγκειται στο ότι απευθύνεται απευθείας στη συνείδηση του ανθρώπου, παρακάμπτοντας τους επίσημους μηχανισμούς εξουσίας.
Η σχέση μεταξύ τέχνης και βίας είναι σύνθετη και πολυσήμαντη. Η τέχνη δεν λειτουργεί απλώς ως αντανάκλαση της βίας, αλλά ενίοτε ως αντίδραση, καταγγελία ή ακόμη και ως νομιμοποίηση αυτής. Η προσέγγιση της βίας μέσα από την τέχνη μπορεί να πάρει διαφορετικές μορφές:
- Η τέχνη ως καταγγελία της βίας
Η τέχνη αποτυπώνει συχνά τη φρίκη της βίας με σκοπό την αφύπνιση, την πρόκληση σοκ και την κινητοποίηση:
- Η Guernica του Πικάσο παρουσιάζει με δραματικό τρόπο τη φρίκη του πολέμου και την απανθρωπιά του βομβαρδισμού αμάχων.
- Ιστορικές φωτογραφίες από τον πόλεμο του Βιετνάμ, όπως η εικόνα της κοπέλας που τρέχει καμένη από ναπάλμ, μετέτρεψαν τον πόνο σε σύμβολο ειρηνιστικής διαμαρτυρίας.
- Tα τραγούδια της ελληνικής Αντίστασης (Θεοδωράκης, Ρίτσος) εκφράζουν τόσο τη θλίψη όσο και το πνεύμα αντίστασης απέναντι στη βία της εξουσίας.
- Η τέχνη που νομιμοποιεί ή εξυμνεί τη βία
Η επαναστατική τέχνη δεν είναι πάντα ειρηνική. Σε ορισμένες περιπτώσεις, προτρέπει ή δικαιολογεί τη χρήση βίας ως αναγκαίου μέσου απελευθέρωσης:
- Η τέχνη της πολιτικής προπαγάνδας, όπως οι επαναστατικές αφίσες της Σοβιετικής Ένωσης ή της Κίνας, παρουσιάζει τη βία ως ηρωική και αναγκαία πράξη.
- Παραδοσιακά τραγούδια και παραστάσεις μπορεί να εξυμνούν την ένοπλη πάλη και τη θυσία στο όνομα της ελευθερίας.
3. Η τέχνη ως υπαρξιακή διερεύνηση της βίας
Άλλα έργα τέχνης αποφεύγουν να λάβουν σαφή ηθική θέση, επιλέγοντας να διερευνήσουν τη βία ως συστατικό της ανθρώπινης ύπαρξης:
- Το θέατρο του Μπρεχτ και του Αρτώ εξετάζει πώς η βία αλλοιώνει το άτομο και διαβρώνει τις κοινωνικές σχέσεις.
- Η σύγχρονη performance art ή η body art συχνά υποβάλλουν το ίδιο το σώμα του καλλιτέχνη σε δοκιμασίες, επιχειρώντας να αναπαραστήσουν ή να σχολιάσουν καταστάσεις καταπίεσης και κοινωνικής βίας (π.χ. Marina Abramović).
Η Δυναμική Σχέση Τέχνης και Βίας
Η στάση της τέχνης απέναντι στη βία είναι πάντοτε δυναμική και συχνά αντιφατική. Μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο αποδόμησης της βίας, αποκαλύπτοντας τη φρίκη της και διεκδικώντας αλλαγή. Άλλοτε, την εξιδανικεύει, ιδίως σε πλαίσια όπου η κοινωνία την αντιλαμβάνεται ως αναγκαία ή απελευθερωτική. Η τέχνη θέτει ερωτήματα σχετικά με το κατά πόσο η βία αποτελεί λύση — ερωτήματα που γίνονται ιδιαίτερα κρίσιμα σε εποχές πολιτικής ή κοινωνικής πόλωσης. Όταν απαγορεύεται ή λογοκρίνεται, αυτό συχνά αποκαλύπτει τη δύναμή της: αποδεικνύει πόσο ισχυρό μπορεί να είναι το μήνυμα της καλλιτεχνικής έκφρασης, ειδικά σε ταραγμένους καιρούς.
Η τέχνη, τελικά, είναι πράξη. Πολιτική, αισθητική και ηθική. Και σε κάθε εποχή, διατηρεί το δικαίωμα —και την ευθύνη— να μιλά όταν άλλοι σωπαίνουν.
Πηγές:
https://marxismos.com/texni-kai-epanastasi-2/
Bernes, J. (2018). Art and revolution. In The SAGE Handbook of Frankfurt School Critical Theory (pp. 1270-1282). SAGE Publications Ltd.