Γράφει η Μπαράκα Άννα, Φοιτήτρια Ψυχολογίας  

Ο όρος διαγενεακή μετάδοση της βίας (intergenerational transmission of violence) αναφέρεται στο φαινόμενο όπου οι εμπειρίες βίας στην παιδική ηλικία —είτε μέσα από άμεση κακοποίηση είτε μέσα από έκθεση σε βίαιες οικογενειακές καταστάσεις— αυξάνουν την πιθανότητα ένα άτομο, στην ενήλικη ζωή του, να εμπλακεί εκ νέου σε βίαιες σχέσεις, ως θύτης ή ως θύμα.

Η παιδική κακοποίηση περιλαμβάνει διάφορες μορφές βίας: σωματική, σεξουαλική, συναισθηματική, καθώς και παραμέληση, δηλαδή την αδυναμία ικανοποίησης των βασικών αναγκών του παιδιού. Παράλληλα, η έκθεση σε ενδοοικογενειακή ή συντροφική βία αναφέρεται είτε στην άμεση κακοποίηση του παιδιού από τους γονείς, είτε στη μαρτυρία βίας μεταξύ των ενηλίκων του σπιτιού. Και στις δύο περιπτώσεις, το παιδί βιώνει ένα τραυματικό περιβάλλον που μπορεί να επηρεάσει βαθιά τη συναισθηματική του ανάπτυξη και την αντίληψή του για τις σχέσεις.

Μελέτες δείχνουν ότι όσοι έχουν υποστεί ή παρακολουθήσει βία στην παιδική τους ηλικία εμφανίζουν αυξημένο κίνδυνο να εμπλακούν αργότερα σε σχέσεις με παρόμοια μοτίβα, είτε ως θύτες είτε ως θύματα (Widom, 1989· Greene et al., 2020· Austin et al., 2020). Παρ’ όλα αυτά, η αναπαραγωγή της βίας δεν είναι αναπόφευκτη. Πολλοί επιζώντες καταφέρνουν να σπάσουν τον κύκλο αυτό, χάρη σε προστατευτικούς παράγοντες όπως η ψυχική ανθεκτικότητα, η ύπαρξη υποστηρικτικών σχέσεων ή η συμμετοχή σε θεραπευτικές παρεμβάσεις. 

Η διαγενεακή μετάδοση δεν οφείλεται σε έναν μόνο παράγοντα, αλλά είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών μηχανισμών.

Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής μάθησης του Bandura (1977), τα παιδιά μαθαίνουν παρατηρώντας και μιμούμενα τους ενήλικες. Όταν βλέπουν τη βία να χρησιμοποιείται ως μέσο επίλυσης διαφορών ή άσκησης εξουσίας, τείνουν να την αντιλαμβάνονται ως “φυσιολογική” συμπεριφορά και να την αναπαράγουν στις δικές τους σχέσεις (Margolin & Gordis, 2000).

Αντίστοιχα, η θεωρία της προσκόλλησης του Bowlby (1969) εξηγεί ότι η ασφάλεια του δεσμού μεταξύ παιδιού και φροντιστή παίζει καθοριστικό ρόλο στη συναισθηματική ανάπτυξη. Παιδιά που μεγαλώνουν σε περιβάλλοντα κακοποίησης ή παραμέλησης συχνά αναπτύσσουν ανασφαλείς ή αποδιοργανωμένους δεσμούς, οι οποίοι σχετίζονται με δυσκολίες στη διαχείριση συναισθημάτων, έντονο άγχος και επιθετικότητα (Lyons-Ruth & Jacobvitz, 2016).

Σε βιολογικό επίπεδο, η χρόνια έκθεση σε στρες επηρεάζει τον άξονα υποθαλάμου–υπόφυσης–επινεφριδίων (HPA) και οδηγεί σε δυσλειτουργική ρύθμιση του στρες (Teicher & Samson, 2016). Επίσης, μεταβολές στη λειτουργία του εγκεφάλου, όπως η υπερδραστηριότητα της αμυγδαλής ή η μειωμένη λειτουργία του προμετωπιαίου φλοιού, δυσχεραίνουν τον έλεγχο των παρορμήσεων και αυξάνουν την πιθανότητα επιθετικών αντιδράσεων (McCrory et al., 2017).

Τα τελευταία χρόνια, έχει δοθεί έμφαση και στους επιγενετικούς μηχανισμούς. Έρευνες δείχνουν ότι το τραύμα, ακόμη και της μητέρας κατά την κύηση, μπορεί να επηρεάσει την έκφραση γονιδίων που σχετίζονται με την ευαισθησία στο στρες και τη συναισθηματική ρύθμιση (Yehuda et al., 2016).

Τέλος, σημαντικό ρόλο παίζουν οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Η φτώχεια, η ανεργία, η κοινωνική απομόνωση ή η χρήση ουσιών αυξάνουν τον κίνδυνο αναπαραγωγής της βίας, ενώ η εκπαίδευση, τα κοινωνικά δίκτυα και η πρόσβαση σε ψυχολογική υποστήριξη λειτουργούν προστατευτικά (Cicchetti & Toth, 2016).

Η επίδραση της παιδικής κακοποίησης δεν είναι ίδια για όλους. Ορισμένες έρευνες δείχνουν ότι οι άνδρες που έχουν βιώσει ή παρακολουθήσει βία τείνουν να εκδηλώνουν περισσότερο εξωτερικευμένες μορφές επιθετικότητας, ενώ οι γυναίκες εμφανίζουν εσωτερικευμένα συμπτώματα, όπως άγχος ή κατάθλιψη (Jaffe et al., 2019· Godbout et al., 2020).

Ιδιαίτερα επιβαρυντική θεωρείται η διπλή έκθεση, όταν το παιδί υφίσταται κακοποίηση και ταυτόχρονα παρακολουθεί βία μέσα στο σπίτι (Evans et al., 2008). Αντίθετα, η ύπαρξη ενός σταθερού και υποστηρικτικού ενήλικα, είτε πρόκειται για σύντροφο, μέντορα ή θεραπευτή, μπορεί να λειτουργήσει ως καθοριστικός προστατευτικός παράγοντας (Mikulincer & Shaver, 2016).

Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε περιβάλλοντα βίας εμφανίζουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης ψυχικών και σωματικών προβλημάτων, όπως κατάθλιψη, PTSD, αγχώδεις διαταραχές, επιθετικότητα ή παραβατικότητα (Felitti et al., 1998· Gilbert et al., 2009· Hughes et al., 2017).

Η χρόνια ενεργοποίηση του στρες μπορεί να επηρεάσει το ανοσοποιητικό και ενδοκρινικό σύστημα, αυξάνοντας τον κίνδυνο για χρόνια νοσήματα. Παρόλα αυτά, η πορεία αυτή δεν είναι αναπόφευκτη· πολλοί άνθρωποι αναπτύσσουν ανθεκτικότητα, επεξεργάζονται το τραύμα τους μέσα από θεραπεία ή θετικές σχέσεις και καταφέρνουν να σπάσουν τον κύκλο της βίας (Masten, 2014).

Η πρόληψη της διαγενεακής μετάδοσης απαιτεί συνδυασμό πρώιμων παρεμβάσεων και κοινωνικής υποστήριξης (WHO, 2020· The Lancet, 2022).

Προγράμματα όπως το Nurse-Family Partnership και το Early Head Start έχουν δείξει ότι η εκπαίδευση και η συστηματική υποστήριξη νέων γονέων μειώνουν τις κακοποιητικές συμπεριφορές και ενισχύουν τον δεσμό γονέα–παιδιού (Olds et al., 2019).
Παράλληλα, ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις όπως το TF-CBT και το EMDR βοηθούν τους επιζώντες να επεξεργαστούν το τραύμα τους και να αναπτύξουν υγιείς γονεϊκές δεξιότητες (Shapiro, 2017· Cohen et al., 2017).

Σε κοινωνικό επίπεδο, πολιτικές που μειώνουν τη φτώχεια, ενισχύουν την πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας και υποστηρίζουν τις οικογένειες λειτουργούν καθοριστικά στην πρόληψη (The Lancet Public Health, 2021).

Η διαγενεακή μετάδοση της βίας είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο, που συνδέεται με μηχανισμούς κοινωνικής μάθησης, προσκόλλησης, βιολογικές και κοινωνικοοικονομικές επιδράσεις. Αν και η παιδική κακοποίηση αυξάνει τον κίνδυνο αναπαραγωγής της βίας, δεν καθορίζει απόλυτα το μέλλον. Με έγκαιρη παρέμβαση, θεραπευτική υποστήριξη και κοινωνικές πολιτικές, είναι δυνατό να σπάσει ο κύκλος της βίας και να ενισχυθεί η ψυχική υγεία και η ανθεκτικότητα των οικογενειών. 

Πηγές :

Widom, C.S., et al. Intergenerational transmission of child abuse and neglect. Child Abuse & Neglect (2015).

Greene, C.A., et al. (2020). Intergenerational effects of childhood maltreatment: a systematic review.(PMC).

Copp, J.E., et al. (2016). A social learning theory model of marital violence. (Review of mechanisms).

Yehuda, R., et al. (2018). Intergenerational transmission of trauma effects; epigenetic studies.(PMC).

Austin, A.E., et al. (2020). Risk and protective factors for child maltreatment: A review. Curr Epidemiol Rep. 

Bacchus, L.J., et al. (2024). Interventions that prevent or respond to intimate partner and family violence. The Lancet Public Health. 

Backhaus, S., et al. (2025). Effectiveness of parenting interventions in reducing violence against children. Systematic review / meta-analysis.

Bandura, A. (1977). Social Learning Theory.Prentice-Hall.

Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss: Vol. 1. Attachment. Basic Books.

Lyons-Ruth, K., & Jacobvitz, D. (2016). Attachment disorganization. In J. Cassidy & P.R. Shaver (Eds.), Handbook of Attachment (3rd ed.). Guilford Press.

McCrory, E., De Brito, S., & Viding, E. (2017). The link between child abuse and psychopathology: A review of neurobiological and genetic research. Development and Psychopathology, 29(5), 1625–1642.

Teicher, M. H., & Samson, J. A. (2016). Annual Research Review: Enduring neurobiological effects of childhood abuse and neglect. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 57(3), 241–266.

Yehuda, R., Daskalakis, N. P., et al. (2016). Holocaust exposure induced intergenerational effects on FKBP5 methylation. Biological Psychiatry, 80(5), 372–380.

Cicchetti, D., & Toth, S. L. (2016). Child maltreatment and developmental psychopathology. Development and Psychopathology, 28(4), 1–12.

Olds, D., et al. (2019). Nurse-Family Partnership program outcomes. PubMed.

Shapiro, F. (2017). Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) Therapy, Third Edition: Basic Principles, Protocols, and Procedures.Guilford Press.

Cohen, J. A., Mannarino, A. P., & Deblinger, E. (2017). Treating Trauma and Traumatic Grief in Children and Adolescents. Guilford Press.

The Lancet Public Health. (2021). Preventing child maltreatment at the population level.

WHO. (2020). INSPIRE: Seven strategies for ending violence against children.