Χριστιάννα Αντωνοπούλου Τεσσέρη, Φοιτήτρια Κοινωνικής Πολιτικής

Ο όρος “μακελειό” προσδιορίζει μαζικές πράξεις βίας που έχουν ως αποτέλεσμα την πλήξη αθώων ή και ευάλωτων κοινωνικών μερίδων, που βρίσκονται συχνά εντός ενός κοινωνικού πλαισίου που τις νομιμοποιεί ή τις επιδοκιμάζει. Η μελέτη της κουλτούρας των βίαιων και ομαδικών ξεσπασμάτων οργής επικεντρώνεται στο πώς τα κοινωνικά σύμβολα, οι ηθικές αξίες, οι πολιτισμικές αναπαραστάσεις και κάποιες στερεοτυπικές νοοτροπίες συμβάλλουν στη δημιουργία και την διατήρηση εξάρσεων μίσους. Ταυτόχρονα, αυτό συνδέεται με την ευρύτερη έννοια της κοινωνικής βίας, δηλαδή της συστημικής, επαναλαμβανόμενης ή και «κανονικοποιημένης» βίας μέσα στις κοινωνίες.

Θεωρητικά μιλώντας:

Εξετάζοντας το φαινόμενο, παρατηρούμε την θεωρία των μαζικών θανάτων («massacres as process») που ανέπτυξε ο Kristian P. Williams, η οποία υποστηρίζει ότι οι μαζικές σφαγές δεν αποτελούν απλά μεμονωμένα γεγονότα, αλλά διαδικασίες με εσωτερική λογική και κοινωνική λειτουργικότητα. («As a highly visible act of violence, massacres are often used as a mechanism for social control».)

Βάσει της μελέτης του ψυχολόγου Donald G. Dutton για την ψυχολογία του γενοκτονικού και ομαδικού φόνου, μας γνωστοποιούνται στοιχεία για το πώς «κανονικοί απλοί άνθρωποι» καταλήγουν να διαπράττουν αποτρόπαια εγκλήματα, μέσω της προσπάθειας τους για απο‑ανθρωποποίηση του «άλλου», δηλαδή της ομάδας ή του ατόμου που θεωρείται εχθρός, κατώτερος ή επικίνδυνος. Επίσης, για να κατανοήσουμε καλύτερα την έννοια της αλληλοσφαγής, μπορούμε να την ενσωματώσουμε στη θεωρία των «υπερβολικά βίαιων κοινωνιών» (extremely violent societies),την οποία εξέφρασε ο καθηγητής Christian Gerlach, όπου τα κοινωνικά υποκείμενα(δηλαδή οι άνθρωποι),οι ιδεολογίες τους και το κράτος συνεργάζονται, ώστε η μαζική βία να μπορεί θεωρηθεί,-σχεδόν-,φυσιολογική. 

Η Κοινωνική Λειτουργία:

Ωστόσο, υποστηρίζεται ότι οι μαζικές σφαγές μπορούν να λειτουργήσουν είτε ως μέσο κοινωνικού ελέγχου, είτε και ως εκτόνωση συσσωρευμένης πολιτικής βίας. Παραδείγματος χάρη, το επιστημονικό άρθρο «Theatres of Violence» του Williams δείχνει πως τα μοτίβα της βίας που χαρακτηρίζουν τα μακελειά δεν έχουν πολιτισμικά ή χρονικά περιθώρια-, μαρτυρώντας έτσι πως οι κοινωνίες, συχνά, κατασκευάζουν «σκηνικά» μαζικής βίας με συγκεκριμένο πολιτικό ή κοινωνικό νόημα και για δικό τους όφελος. Το συμπέρασμα που προκύπτει από τον ίδιο είναι ότι, παρ’ όλο που η κοινωνία παρακολουθεί τα αποκαλούμενα «θέατρα βίας» ή «θεάματα βίας» και σοκάρεται, τελικά συνηθίζει, όσο και αν αυτά επαναλαμβάνονται.

Υπό αυτό το πρίσμα, η νοοτροπία που ενισχύει τα μακελειά δηλώνει μια συντονισμένη συμμόρφωση των ανθρώπων ως προς τα πρότυπα βίας της κοινωνίας: η «παραδειγματική» χρήση βίας, όπως και η συχνή τελετουργική της διάθεση (π.χ. ομαδικές δολοφονίες σε δημόσιους χώρους επιλέγοντας συμβολικά θύματα)αποτυπώνουν σκληρές εικόνες στον ανθρώπινο νου. Ενώ όπως φαίνεται, η ομαδική βία χειροτερεύει όταν οι θεσμοί (κράτος, στρατός, αστυνομία)συναινούν ή και συμμετέχουν στη μαζική θανάτωση, κάτι που ενισχύει την αποδοχή και εδραίωση της κοινωνικά.

Πολιτισμικά πρότυπα και αναπαραστάσεις:

Η εκδήλωση της βίας αυτής που οδηγεί σε ομαδικές εκτελέσεις ανθρώπων δεν είναι μόνο το αποτέλεσμα μιας στιγμιαίας πράξης, αντιθέτως πηγάζει από βαθύτερους πολιτισμικούς και κοινωνικούς παράγοντες, που διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία καταλαβαίνει, δικαιολογεί και εν τέλη αποδέχεται την βία.

Οι ομαδικές δολοφονίες προκαλούνται σε μια κοινωνία όπου ήδη έχει νομιμοποιηθεί η κοινωνική βία, κυρίως μέσα από εικόνες και αναπαραστάσεις.

Ο Ritholtz (2022) επισημαίνει ότι η μορφή που παίρνει η βία διαφέρει από τόπο σε τόπο και από περίοδο σε περίοδο, όμως οι μηχανισμοί της φαίνονται παρόμοιοι: πχ πριν από ένα μακελειό η κοινωνία προετοιμάζεται ψυχολογικά ακόμα και πολιτισμικά να το δεχτεί. Σύμφωνα με τον ίδιο, η επανάληψη διαχρονικών μοντέλων, η υπερβολική έμφαση στις διαφορετικότητες και η δημιουργία ενός εχθρικού κλίματος προς άλλους αποτελούν κρίσιμα στάδια αυτής της προετοιμασίας.

Η «φιλοσοφία» της βίας καλλιεργείται, επίσης, μέσω ιδεολογιών. Σε πολλές περιπτώσεις, η βιαιοπραγία συμπορεύεται με την έννοια της δύναμης, της αρρενωπότητας ή της «προστασίας της τάξης». Ειδικά, στις επιθέσεις μέσα σε σχολεία(school shootings), οι δράστες συχνά εκφράζουν την επιθυμία να αποκαταστήσουν το «τραυματισμένο εγώ» τους, γεγονός που βασίζεται σε κοινωνικές αξίες που εξυμνούν την επιβολή που προκαλείται από τον φόβο του αντιπάλου.

Σε συνέχεια αυτής της αντίληψης ,θα λέγαμε ότι οι περισσότερες «σκηνές» σφαγής έχουν και συμβολικό χαρακτήρα. Αυτό συμβαίνει διότι, τα μαζικά εγκλήματα πραγματοποιούνται, συνήθως, σε μέρη με ιστορικό/κοινωνικό και πολιτικό υπόβαθρο, που μπορεί να είναι (όπως αναφέρθηκε και πριν) σχολεία, εκκλησίες, αγορές, πλατείες. Η επιλογή του τόπου τέλεσης των μακελειών δεν είναι ποτέ τυχαία. Γίνεται ακριβώς για να προβληθεί η ισχύ και η κυριαρχία των μακελάρηδων ως προς τα θύματα τους και να εμπεδωθεί η εξουσία των πρώτων, εν αντιθέσει με την αδυναμία αντίδρασης των δεύτερων. Άρα, κατά αυτόν τον τρόπο οι ομαδικές εκτελέσεις αποτελούν μια επικοινωνιακή πράξη για την κοινωνία, εκτός από καταστροφικές πράξεις, που στερούν ζωές.

Πώς θα επιτευχθεί η πρόληψη και η αντιμετώπιση;

Η αντιμετώπιση της κουλτούρας των μαζικών θανατώσεων προϋποθέτει αλλαγές σε πολλαπλά επίπεδα: πολιτισμικό, θεσμικό καθώς και κοινωνικό. Η ενίσχυση της παιδείας για την αποφυγή όλων των μορφών βίας, η συλλογική μνήμη και δημόσια αναγνώριση και σεβασμός των άμαχων θυμάτων, μπορούν να σταματήσουν την κανονικοποίηση των ομαδικών φόνων.

Επιπλέον, έρευνες δείχνουν πως η εισαγωγή αλλαγών στις κοινωνικές αξίες : π.χ. μέσω διαλόγου, τέχνης ή πολιτιστικών δράσεων που αναδιαρθρώνουν την έννοια της απο‑ανθρωποποίησης, μπορεί να μειώσουν συνολικά και αισθητά τις βίαιες εκδηλώσεις. Το άρθρο «Can Culture Prevent Massacres?» των Rama Mani και Thomas G. Weiss αναφέρει ότι η «στάση» αυτή είναι μέχρι και πιθανό να λειτουργήσει ανασταλτικά, απέναντι στις μαζικές δολοφονίες, εάν ενισχυθούν οι αξίες της ζωής και της διαφορετικότητας των ανθρώπων από την κοινωνία.

Συμπερασματικά, η βελτίωση και διαφοροποίηση των θεσμικών μηχανισμών(καταγραφή, λογοδοσία, δικαιοσύνη) που επιτρέπουν ή συγκαλύπτουν τις βίαιες εκρήξεις-που προκαλούν εγκλήματα- είναι αναγκαία. Εξίσου απαραίτητη είναι και η πολιτισμική μεταστροφή. Χωρίς διαφάνεια και παραδοχή, η εγκληματική πράξη του μακελειού συνεχίζει να αναπαράγεται.

Πηγές:

Dutton, D.G. (2007). The Psychology of Genocide, Massacres, and Extreme Violence: Why “Normal” People Come to Commit Atrocities. Routledge.

Mani, R., & Weiss, T.G. (2011). “Can Culture Prevent Massacres?” Journal of Genocide Research.

Williams, K.P. (2017). “Theatres of Violence: Massacre, Mass Killing and Atrocity as Spectacle.” History.

Ritholtz, S. (2022). “Ontology of Cruelty in Civil War: The Analytical Utility of Massacre.” International Studies Association.

Gerlach, C. (2010). Extremely Violent Societies: Mass Violence in the Twentieth‑Century World. Cambridge University Press.